در محضر مولانا

    قصه احد احد گفتن بلال به روایت مولانا

بلال حبشی برده یکی از محتشمان مکه بود. وقتی که به آیین حنیف احمدی گرایید، صاحبش برآشفت و برای گسستن حبل (ریسمان) ایمان او روزهای متوالی وی را در هرم آفتاب نیم‌روزی روی زمین می‌انداخت و با تازیانه‌های آتشین تنش را لاله باران می‌کرد. و بلال در صفیر تازیانه‌ها پیوسته "احد احد" می‌گفت. روز ی ابوبکر از آن حوالی می‌گذشت و آن شکنجه و این پایداری را دید دلش بر او سوختن گرفت. و چون بلال را به خلوت یافت به او سفارش کرد که نیازی به اظهار ایمان نداری چه، خداوند دانای به سرایر است. زین پس با اغیار از دین و ایمان خود چیزی مگوی تا به تعذیب و تعرض آنان دچار نیایی. بلال پذیرفت و از افشای ایمان خود توبه کرد. باز فردای آن روز گذار ابوبکر بدان ناحیت افتاد و او را بر همان حال دید. دوباره در موقعی مناسب سفارش پیشین خود را تکرار و تأکید کرد و بلال نیز توبه‌ای دگر. خلاصه کلام بلال هر بار که از افشای اسرار ربوبی توبه می‌کرد مدتی نمی‌گذشت که آن را می‌گسست. تا آنکه سرانجام از "توبه کردن" توبه کرد. زیرا که او دلشده عشق محمد(ص) بود و عشق ذاتاً سرکش و عافیت‌سوز است. ابوبکر چون دید که بلال نمی‌تواند در مقابل عشق محمد(ص) و خدای واحد و اَحد خویشتن‌داری کند، نزد پیامبر(ص) رفت و ماجرای او را در بیان آورد و تصمیم گرفت که بلال را از صاحبش واخرد. پیامبر(ص) نیز او را در این کار تشویق کرد و گفت مرا نیز در این مکرمت شریک گردان، و نیمی از بهای او را تعهد کرد. ابوبکر بی‌درنگ به سرای آن کافر شتافت و پیشنهادی به ظاهر عجیب و غبن‌آمیز کرد. گفت بلال سیاه را به من واگذار، و در عوض غلامی به غایت زیبا به تو دهم. صاحب بلال که ولع فراوان ابوبکر را دید به رسم کاسب‌کاران حرفه‌ای دم از خسران خود زد و گفت باید دویست درهم نقره نیز بپردازی تا معامله سر گیرد. ابوبکر پذیرفت و مبادله صورت گرفت. کافر قهقهه‌ای سر داد و تمسخر کنان گفت:

شگفتا از این تجارت که تو در آن مغبون و خاسر شدی و من پیروز و منتفع. اگر در خرید این غلام سیاه جد نمی‌کردی به بهایی بسیار کمتر به تو می‌فروختم! ابوبکر گفت: تو عقلی نارس و کودک‌وش داری، در واقع همچون صغار، گوهری به گردوی از کف دادی! چرا که تو صورت بینی و من سیرت او! سپس ابوبکر بلال را به محضر پیامبر(ص) برد و آن حضرت او را در آغوش کشید و بلال از این دیدار بی‌خویش شد. آنگاه پیامبر(ص) از ابوبکر گله کرد که مگر نگفتم که مرا نیز در این مکرمت شریک کن؟ ابوبکر گفت: من و بلال هر دو غلام توایم، اینک او را به خاطر تو و در راه حق آزاد می‌کنم.

* * * * * * * * * * *

مأ خذ حکایت فوق در کتب سیره و تواریخ آمده است. استاد فروزانفر آن را از طبقات ابن‌سعد نقل کرده است.

بلال بن رباح از مؤمنان مستضعف بود. چون به اسلام گروید تحت شکنجه قرار گرفت تا از دین خود باز گردد. شکنجه دهنده او امیه‌ بن خلف بود. هر گاه شکنجه بلال به اوج خود می‌رسید احد احد می‌گفت. هر چه به او می‌گفتند همان را بگو که ما می‌گوییم، در جواب می‌گفت: زبانم سخن شما را نیک نداند. بدو می‌گفتند: پروردگار تو لات و عزّی است، اما او پیوسته می‌گفت: احد احد. تا اینکه ابوبکر بر او وارد شد گفت چرا این شخص را شنکجه می‌کنید؟ پس او را خرید و آزاد کرد. وقتی ابوبکر این ماجرا را برای پیامبر(ص) نقل کرد، فرمود: ای ابوبکر مرا نیز در این کار شریک کن، او گفت یا رسول‌الله آزادش کردم.

حکایت بلال از ژرف‌ترین حکایات مثنوی معنوی است. مولانا در این حکایت نکاتی فخیم در بیان آورده است. از جمله در آنجا که بلال کتمان ایمان خود را برنمی‌تابد و پیوسته اظهار ایمان می‌کند، به توصیف عشق می‌پردازد و می‌گوید عشق ذاتاً کش ّ اف و پرده‌در است و با عافیت طلبی‌های موسوم در‌نمی‌سازد. و در آنجا که کافر از داد و ستد به ظاهر سود‌آورش سخت سرمست و مبتهج می‌گردد به نقد صورت‌گرایی و ظاهر‌پرستی می‌پردازد. و در انتهای حکایت با بیانی سحرانگیز استغراق اولیا را در بلایا و مصائب دنیوی بازگو می ‌ کند. مولانا این داستان را در 222 بیت شعر بیان می‌کند که ابیاتی از آن به نظر خوانندگان گرامی می‌رسد.

تن فدای خار می‌کرد آن بلال          خواجه‌اش می‌زد برای گوشمال
که چرا تو یاد احمد می‌کنی             بنده بد منکر دین منی
می‌زد اندر آفتابش او به خار             او احد می‌گفت بهر افتخار
تا که صدیق آن طرف بر‌می‌گذشت     آن احد گفتن به گوش او برفت
چشم او پر آب شد دل پر عنا           زان احد می‌یافت بوی آشنا
بعد از آن خلوت بدیدش پند داد        کز جهودان خفیه می‌دار اعتقاد
عالم السِر است پنهان دار کام           گفت توبه کردم توبه پیشت ای همام
روز دیگر از پگه صدیق تفت            آن طرف از بهر کاری می‌برفت
باز احد بشنید و ضرب زخم خار          برفروزید از دلش سوز و شرار
باز پندش داد باز او توبه کرد            عشق آمد توبه او را بخورد
توبه کردن زین نمط بسیار شد          عاقبت از توبه او بیزار شد
فاش کرد اسپرد تن را در بلا            کای محمد ای عدو توبه‌ها
ای تن من و ای رگ من پر ز تو        توبه را گنجا کجا باشد در او
توبه را زین پس ز دل بیرون کنم       از حیات خلد توبه چون کنم
عشق قهارست و من مقهور عشق       چون شکر شیرین شدم از شور عشق
برگ کاهم پیش تو ای تند باد          من چه دانم که کجا خواهم فتاد
گر هلالم گر بلالم می‌دوم               مقتدیّ آفتابت می‌شوم

سرآغازی ذوباره

حمد و سپاس خداى را،آن نخستین بى پیشین را و آن آخرین‏ بى پسین را،خداوندى را که دیده بینایان از دیدارش قاصر آید و اندیشه‏ واصفان از نعت او فروماند.آفریدگان را به قدرت خود ابداع کرد و به‏ مقتضاى مشیت خویش جامه هستى پوشید و به همان راه که ارادت او بود روان داشت و رهسپار طریق محبت خویش گردانید.

چون ایشان را به پیش راند،کس را یاراى واپس گراییدن نبود،و چون واپس دارد،کس را یاراى پیش تاختن نباشد.

هر زنده جانى را از رزق مقسوم خویش توشه‏اى معلوم نهاد؛آن‏ سان که کس نتواند از آن که افزونش داده،اندکى بکاهد و بر آن که‏ اندکش عنایت کرده،چیزى بیفزاید.

سپس هر یک از آدمیان را عمرى معین مقرر کرد و مدتى محدود که با گامهاى روزها و سالهایش مى‏پیماید،تا آنگاه که به سر آردش؛آن سان‏ که چون آخرین گامها را بر دارد و پیمانه عمرش لبریز شود،او را فرو گیرد:یا به ثواب فراوانش بنوازد،یا به ورطه عقابى خوفناکش‏ اندازد،تا بدکاران را به کیفر عمل خویش برساند و نیکوکاران را به‏ پاداش کردار نیک خویش و این خود عین عدالت اوست.

منزه و پاک است نامهاى او و ناگسستنى است نعمتهاى او.کس را نرسد که او را در برابر اعمالش باز خواست کند و اوست که همگان را به‏ باز خواست کشد.#(1) حمد و سپاس خداوندى را که اگر معرفت حمد خویش را از بندگان‏ خود دریغ مى‏داشت،در برابر آن همه نعمتها که از پس یکدیگر بر آنان‏ فرو مى‏فرستاد،آن نعمتها به کار مى‏داشتند و لب به سپاسش‏ نمى‏گشادند،به رزق او فراخ روزى مى‏جستند و شکرش نمى‏گفتند.و اگر چنین مى‏بودند از دایره انسانیت برون مى‏افتادند و در زمره‏ چارپایان در مى‏آمدند.چنان مى‏شدند که خداى تعالى در محکم تنزیل‏ خود گفته است:«چون چارپایانند،بل از چارپایان هم گمراه‏تر.»#(2)

حمد و سپاس خداوندى را که خود را به ما شناسانید و شیوه‏ سپاسگزارى‏اش را به ما الهام کرد و ابواب علم ربوبیت خویش را به‏ روى ما بگشاد و ما را به اخلاص در توحید او راه نمود و از الحاد و تردید در امر وى به دور داشت.او را سپاس گوییم،چنان سپاسى که چون در میان سپاسگزارانش زیستن گیریم،همواره با ما باشد و به یارى آن از همه آنان که خواستار خشنودى و بخشایش او هستند گوى سبقت‏ بربایم.آن چنان سپاسى که تابشش تاریکى وحشت افزاى گور بر ما روشن گرداند و راه رستاخیر براى ما هموار سازد و در آن روز که هر کس‏ به جزاى عمل خویش رسد و بر کس ستم نرود و هیچ دوستى از دوست‏ خویش دفع مضرت نتواند و کس به کس یارى نرساند،چون در موقف‏ بازخواست ایستیم،منزلت ما برافرازد و بر مرتبت ما بیفزاید .

حمد و سپاسى آنچنان که نوشته در نامه عمل ما به اعلى علیین فرا رود و فرشتگان مقرب بر آن گواهى دهند.

حمد و سپاسى آنچنان که در آن روز که دیدگان را پرده حیرت‏ فرو گیرد،دیدگان ما بدان روشنى گیرد و در آن روز که گروهى سیه‏روى‏ شوند،ما سپیدروى گردیم.

حمد و سپاسى آنچنان که ما را از آتش دردناک خداوندى برهاند و در جوار کرمش بنشاند.

حمد و سپاسى آنچنان که ما را با فرشتگان مقرب او همنشین سازد و در آن سراى جاوید که جایگاه کرامت همیشگى اوست با پیامبران‏ مرسل همدوش گرداند.

حمد خداوندى را که سیرتها و صورتهاى پسندیده را براى ما برگزید و روزیهاى خوش و نیکو را به ما ارزانى داشت.خداوندى که ما را آن گونه برترى داد که بر همه آفریدگان سلطه یابیم،چندان که به‏ قدرت او هر آفریده فرمانبردار ماست و به عزت او در ربقه طاعت ما.

سپاس خداوندى را که جز به خود،در نیاز را به روى ما فرو بست.

چگونه از حمد او بر آییم؟کى سپاسش توانیم گفت؟نمى‏توانیم،کى‏ توانیم؟

حمد خداوندى را که در پیکر ما ابزارهایى نهاد که توان بست و گشادمان باشد و به نعمت روح،زندگیمان عنایت فرمود و اندامهایى داد که به نیروى آنها کارها توانیم ساخت و ما را از هر چه خوش و گوارنده‏ است روزى داد و به فضل خویش بى‏نیاز گردانید و به من و کرم خود سرمایه بخشید.و تا فرمانبردارى و سپاسگزاریمان بیازماید،به کارهایى‏ فرمان داد و از کارهایى نهى فرمود.چون از فرمانش سر برتافتیم و بر مرکب عصیان برنشستیم،به عقوبت ما نشتافت و در انتقام از ما تعجیل‏ روا نداشت،بلکه به رحمت و کرامت خویش ما را زمان داد و به رأفت و حلم خود مهلت عطا فرمود،باشد که بازگردیم.

حمد و سپاس خداوندى را که ما را به توبه راه نمود.و اگر پرتو فضل‏ او نبود،هرگز بدان راه نمى‏یافتیم.و اگر از فضل او تنها به همین یک‏ نعمت بسنده مى‏کردیم،بازهم دهش او به ما نیکو و احسان او در حق ما جلیل و فضل و کرمش بس کرامند مى‏بود،که روش او در قبول توبه پیشینیان نه چنین بود.ما را از هر چه فراتر از تاب و توانمان بود معاف‏ داشت و جز به اندازه توانمان تکلیف نفرمود و جز به اعمال سهل و آسانمان وا نداشت،تا هیچ یک از ما را عذرى و حجتى نماند.

هر که از ما سر از فرمانش برتابد،کارش به شقاوت کشد و آن که به‏ درگاه او روى کند،تاج سعادت بر سر نهد.

حمد و سپاس خداى را،بدان سان که مقرب‏ترین فرشتگانش و گرامى‏ترین آفریدگانش و ستوده‏ترین ستایندگانش مى‏ستایند.

حمدى برتر از هر حمد دیگر،آن سان که پروردگار ما از همه آفریدگان‏ خود برتر است.

حمد باد او را به جاى هر نعمتى که بر ما و بر دیگر بندگان در گذشته و زنده خود دارد،به شمار همه چیزها که در علم بى‏انتهاى او گنجد و چند برابر نعمتهایش،حمدى بى‏آغاز و بى‏انجام و تا روز رستاخیز،حمدى‏ که حدى و مرزى نشناسد و حسابش به شمار در نیاید و پایانش نبود و زمانش در نگسلد.حمدى که ما را به فرمانبردارى و بخشایش او رساند و خشنودى‏اش را سبب گردد و آمرزش او را وسیله باشد و راهى بود به‏ بهشت او پناهگاهى بود از عذاب او و آسایشى بود از خشم او و یاورى بود بر طاعت او و مانعى بود از معصیت او و مددى بود بر اداى حق و تکالیف‏ او.حمدى که ما را در میان دوستان سعادتمندش کامروا کند و به زمره‏ آنان که به شمشیر دشمنانش به فوز شهادت رسیده‏اند درآورد.انه ولى‏ حمید.